Hướng dẫn các bước cần thực hiện ngay sau chấn thương dây chằng đầu gối

Trong “The ACL Solution”, Robert G. Marx, M.D., bác sĩ chỉnh hình tại Bệnh viện Phẫu thuật Đặc biệt New York, cung cấp hướng dẫn chi tiết về cách xử lý chấn thương dây chằng chéo trước (ACL) ngay sau khi xảy ra, nhằm giảm tổn thương, tối ưu hóa phục hồi, và đưa ra quyết định điều trị phù hợp. Chấn thương ACL, thường gặp trong các môn thể thao như bóng đá, bóng rổ, và bóng chuyền, gây đau, sưng, và mất ổn định đầu gối. Marx nhấn mạnh việc thực hiện các bước chẩn đoán, xử lý ban đầu, và lựa chọn điều trị một cách khoa học để đảm bảo kết quả tốt nhất. Dưới đây là các bước cụ thể.

1. Chẩn đoán chấn thương ACL

Marx nhấn mạnh rằng chẩn đoán chính xác là bước đầu tiên để xác định mức độ tổn thương và lập kế hoạch điều trị. Các bước chẩn đoán bao gồm:

a. Nhận biết triệu chứng

• Dấu hiệu ngay lập tức: Marx mô tả rằng rách ACL thường gây ra:

  • Tiếng “rắc”: Bệnh nhân nghe hoặc cảm thấy tiếng “pop” trong đầu gối khi chấn thương xảy ra (như xoay người đột ngột hoặc tiếp đất sai).

  • Đau dữ dội: Đau ngay lập tức, đặc biệt khi cố gắng đứng hoặc di chuyển.

  • Sưng nhanh: Đầu gối sưng trong vòng 1–2 giờ do máu tụ (hemarthrosis) từ dây chằng bị rách.

  • Mất ổn định: Đầu gối “lỏng lẻo” hoặc không chịu được trọng lượng cơ thể, đặc biệt khi xoay hoặc đổi hướng.

• Ví dụ từ sách: Một cầu thủ bóng đá nữ cảm thấy đầu gối “rắc” khi đổi hướng, ngã xuống, và không thể đứng dậy. Cô báo cáo sưng rõ rệt sau 30 phút.

b. Khám lâm sàng

• Tìm bác sĩ chuyên khoa: Marx khuyến nghị đến bác sĩ chỉnh hình hoặc y học thể thao ngay trong 24–48 giờ. Tránh tự chẩn đoán vì các chấn thương khác (rách sụn chêm, bong gân MCL) có triệu chứng tương tự.

• Các bài kiểm tra:

  • Kiểm tra Lachman: Bác sĩ kéo xương chày về phía trước khi đầu gối gập 20–30 độ để đánh giá độ lỏng của ACL. Nếu xương chày di chuyển quá mức, ACL có thể bị rách.

  • Kiểm tra Pivot-Shift: Bác sĩ xoay đầu gối để kiểm tra sự trượt bất thường, xác nhận rách ACL.

  • Kiểm tra phạm vi chuyển động: Đánh giá khả năng gập/duỗi đầu gối và mức độ đau.

• Lưu ý từ Marx: Các kiểm tra này hiệu quả nhất khi sưng giảm (sau 2–3 ngày), vì cơ co cứng hoặc sưng nhiều có thể che giấu kết quả.

c. Chẩn đoán hình ảnh

• Chụp X-quang: Marx khuyên chụp X-quang để loại trừ gãy xương hoặc tổn thương khác (như trật khớp chày-đùi), dù X-quang không thấy ACL.

• Chụp MRI: Đây là tiêu chuẩn vàng để xác nhận rách ACL, cho thấy mức độ tổn thương (rách hoàn toàn, rách một phần) và các tổn thương kèm theo (sụn chêm, dây chằng bên). Marx nhấn mạnh MRI nên được thực hiện trong 1–2 tuần để có hình ảnh rõ ràng.

• Ví dụ từ sách: Một vận động viên bóng rổ nam được MRI sau 5 ngày, xác nhận rách ACL hoàn toàn và rách sụn chêm ngoài, dẫn đến quyết định phẫu thuật.

d. Tham khảo ý kiến thứ hai

• Marx khuyến nghị tham khảo ý kiến từ bác sĩ chỉnh hình thứ hai nếu chẩn đoán không rõ ràng hoặc bác sĩ đề xuất phẫu thuật ngay mà không giải thích. Điều này đảm bảo bệnh nhân hiểu đầy đủ tình trạng và lựa chọn điều trị.

2. Xử lý ban đầu sau chấn thương ACL

Marx nhấn mạnh rằng xử lý ban đầu đúng cách giúp giảm đau, hạn chế tổn thương thêm, và chuẩn bị cho điều trị. Các bước cần thực hiện ngay:

a. Áp dụng phương pháp RICE

• Rest (Nghỉ ngơi): Ngừng mọi hoạt động thể thao và hạn chế đi lại. Dùng nạng nếu đầu gối không chịu được trọng lượng để tránh làm tổn thương nặng hơn.

• Ice (Chườm lạnh): Chườm đá lên đầu gối (15–20 phút mỗi 2–3 giờ) trong 48–72 giờ đầu để giảm sưng và đau. Marx khuyên bọc đá trong khăn để tránh bỏng lạnh.

• Compression (Băng ép): Quấn băng đàn hồi quanh đầu gối để giảm sưng, nhưng không quá chặt để tránh cản lưu thông máu.

• Elevation (Nâng cao): Nâng chân cao hơn tim (nằm ngửa, đặt gối dưới bắp chân) khi nghỉ để giảm máu tụ.

• Ví dụ từ sách: Một cầu thủ bóng đá áp dụng RICE ngay sau chấn thương, giảm 50% sưng trong 3 ngày, giúp bác sĩ khám chính xác hơn.

b. Sử dụng thuốc giảm đau

• Marx gợi ý dùng thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs) như ibuprofen (200–400 mg, 2–3 lần/ngày) để giảm đau và viêm, nhưng phải theo chỉ định bác sĩ. Tránh lạm dụng vì có thể che giấu triệu chứng nghiêm trọng.

• Lưu ý: Không dùng thuốc nếu có tiền sử loét dạ dày hoặc dị ứng.

c. Bảo vệ đầu gối

• Nẹp đầu gối: Marx khuyến nghị dùng nẹp gối (knee brace) trong vài ngày đầu để giữ đầu gối ổn định, đặc biệt khi di chuyển. Nẹp không cần thiết lâu dài trừ khi bác sĩ yêu cầu.

• Tránh động tác nguy hiểm: Không xoay người, nhảy, hoặc chạy cho đến khi được đánh giá bởi bác sĩ.

d. Theo dõi triệu chứng

• Marx khuyên ghi lại các triệu chứng (đau, sưng, độ ổn định) trong 2–3 ngày đầu để báo cáo cho bác sĩ. Nếu đầu gối tiếp tục lỏng lẻo hoặc đau tăng, cần khám ngay.

3. Lựa chọn điều trị sau chấn thương ACL

Marx nhấn mạnh rằng lựa chọn điều trị phụ thuộc vào mức độ rách, mục tiêu cá nhân (trở lại thể thao hay sinh hoạt bình thường), và đặc điểm bệnh nhân (tuổi, sức khỏe, mức độ hoạt động). Các lựa chọn bao gồm:

a. Điều trị không phẫu thuật

• Phù hợp với ai:

  • Rách ACL một phần (partial tear) với đầu gối vẫn ổn định.

  • Người ít vận động (như người lớn tuổi, không chơi thể thao).

  • Vận động viên chấp nhận từ bỏ môn thể thao cường độ cao.

• Phương pháp:

  • Vật lý trị liệu: Marx đề xuất chương trình phục hồi (6–12 tuần) với bài tập tăng cường cơ tứ đầu, gân kheo, và mông (như squat nhẹ, nâng chân thẳng). Mục tiêu là bù đắp sự mất ổn định của ACL bằng cơ bắp mạnh.

  • Nẹp hỗ trợ: Dùng nẹp khi hoạt động nhẹ để bảo vệ đầu gối.

  • Thay đổi lối sống: Tránh các môn đòi hỏi xoay người (bóng đá, bóng rổ) và chuyển sang bơi lội hoặc đạp xe.

• Ưu điểm: Tránh rủi ro phẫu thuật, thời gian phục hồi ngắn hơn (2–3 tháng).

• Nhược điểm: Đầu gối có thể mất ổn định lâu dài, tăng nguy cơ thoái hóa khớp gối hoặc rách sụn chêm.

• Ví dụ từ sách: Một bệnh nhân 40 tuổi, không chơi thể thao, chọn vật lý trị liệu và trở lại đi bộ bình thường sau 8 tuần, dù không thể chơi bóng rổ.

b. Điều trị phẫu thuật

• Phù hợp với ai:

  • Rách ACL hoàn toàn (complete tear) hoặc đầu gối rất lỏng lẻo.

  • Vận động viên trẻ muốn trở lại thể thao cường độ cao (như bóng đá, bóng chuyền).

  • Bệnh nhân có tổn thương kèm theo (rách sụn chêm, dây chằng bên).

• Phương pháp:

  • Phẫu thuật tái tạo ACL: Marx giải thích đây là thủ thuật thay ACL bị rách bằng mô ghép (tự thân từ gân kheo/gân bánh chè, hoặc mô hiến tặng). Phẫu thuật thường được thực hiện 3–6 tuần sau chấn thương, khi sưng giảm và phạm vi chuyển động cải thiện.

  • Vật lý trị liệu trước phẫu thuật (Prehab): Marx nhấn mạnh tập luyện trước phẫu thuật (2–4 tuần) với bài tập tăng cơ và cải thiện gập/duỗi để tăng tỷ lệ thành công.

  • Phục hồi sau phẫu thuật: Chương trình phục hồi kéo dài 6–12 tháng, bắt đầu với bài tập nhẹ (nâng chân, gập gối) và tiến đến chạy, nhảy.

• Ưu điểm: Phục hồi gần 90% chức năng đầu gối, cho phép trở lại thể thao.

• Nhược điểm: Rủi ro phẫu thuật (nhiễm trùng, cứng khớp), thời gian phục hồi dài, và nguy cơ tái rách (5–10%).

• Ví dụ từ sách: Một cầu thủ bóng đá nam, 22 tuổi, phẫu thuật tái tạo ACL sau rách hoàn toàn, trở lại thi đấu sau 9 tháng với vật lý trị liệu nghiêm ngặt.

c. Quyết định điều trị

• Tham khảo bác sĩ chỉnh hình: Marx khuyên chọn bác sĩ có kinh nghiệm phẫu thuật ACL (ít nhất 50 ca/năm) và thảo luận cả hai lựa chọn (phẫu thuật/không phẫu thuật). Hỏi: “Phẫu thuật có cần thiết không?”, “Tỷ lệ thành công là bao nhiêu?”, “Nếu không phẫu thuật, đầu gối sẽ thế nào sau 5 năm?”.

• Xem xét mục tiêu cá nhân: Vận động viên muốn thi đấu chuyên nghiệp nên chọn phẫu thuật, trong khi người ít vận động có thể thử vật lý trị liệu.

• Thời điểm phẫu thuật: Marx khuyến nghị trì hoãn phẫu thuật 3–6 tuần để giảm sưng và cải thiện cơ, trừ trường hợp tổn thương phức tạp (như rách sụn chêm nặng).

• Ý kiến thứ hai: Nếu bác sĩ thúc ép phẫu thuật mà không giải thích rõ, hãy tìm ý kiến khác để đảm bảo quyết định đúng.

4. Lưu ý quan trọng từ Marx

• Chủ động trong điều trị: Bệnh nhân cần đặt câu hỏi, ghi chép triệu chứng, và tuân thủ hướng dẫn bác sĩ để tối ưu hóa kết quả.

• Tâm lý tích cực: Marx nhấn mạnh tinh thần lạc quan giúp cải thiện tuân thủ vật lý trị liệu và tốc độ phục hồi.

• Phòng ngừa tái chấn thương: Sau điều trị, tiếp tục chương trình phòng ngừa ACL (bài tập tăng cơ gân kheo, mông, và kỹ thuật tiếp đất đúng) để bảo vệ đầu gối.

• Ví dụ từ sách: Một vận động viên bóng chuyền nữ trì hoãn phẫu thuật quá lâu, dẫn đến rách sụn chêm thêm. Marx khuyến cáo hành động nhanh trong 1–2 tuần để tránh biến chứng.

Kết luận

Theo “The ACL Solution”, ngay sau chấn thương ACL, cần chẩn đoán bằng nhận biết triệu chứng (tiếng “rắc”, sưng, lỏng gối), khám lâm sàng (kiểm tra Lachman, Pivot-Shift), và chụp MRI. Xử lý ban đầu bao gồm áp dụng RICE (nghỉ, chườm lạnh, băng ép, nâng cao), dùng thuốc giảm đau, và bảo vệ đầu gối bằng nẹp. Lựa chọn điều trị phụ thuộc vào mức độ rách và mục tiêu: không phẫu thuật (vật lý trị liệu) cho người ít vận động, hoặc phẫu thuật tái tạo ACL cho vận động viên. Marx nhấn mạnh hành động nhanh, chọn bác sĩ có kinh nghiệm, và tham khảo ý kiến thứ hai để đảm bảo kết quả tốt nhất.